Teoria poliwagalna
Zapraszam na kolejne spotkanie z teorią, która tłumaczy naukowo to, co intuicyjnie przeczuwaliśmy w kwestii kontaktów międzyludzkich, relacji, zachowań naszych, i innych ludzi.
Teraz mamy uporządkowaną wiedzę o neurofizjologii i neuropsychologii, tłumaczącą jak funkcjonuje układ nerwowy i jak możemy mieć świadomy wpływ na jego działanie.
Naukowe wyjaśnienia uwalniają nas od osądów i moralnych ocen, toksycznego wstydu i poczucia winy.
Teoria poliwagalna opisuje autonomiczny układ nerwowy, który swoją nazwę bierze stąd, że działa samodzielnie, niezależnie od woli.
Z punktu widzenia przetrwania, jest to skuteczne zabezpieczenie funkcji życiowych i stałości środowiska wewnątrz ciała, czyli homeostazy.
Nie musimy myśleć o tym, żeby oddychać, trawić, produkować przeciwciała, komórki rozrodcze. Nie musimy zajmować się tym żeby serce biło, produkty przemiany materii były usuwane, a temperatura była właściwa.
Całością zarządza autonomiczny układ nerwowy. Tak dba o nasze bezpieczeństwo.
Trzy podstawowe zasady: neurocepcja, koregulacja, hierarchia
Żeby móc dobrze o nas dbać, używa neurocepcji (procesu neuronalnego, który bez udziału świadomości ocenia stopień bezpieczeństwa) i w każdej sekundzie sprawdza co dzieje się wewnątrz ciała, na zewnątrz, czyli w środowisku, które nas otacza. „Czytając” sygnały zagrożenia i bezpieczeństwa sprawdza, jakie jest nasze środowisko wewnętrzne i zewnętrzne, oraz to, jakie mamy relacje z innymi, samymi sobą. Reaguje stosownie do tego co „widzi”
Autonomiczny układ nerwowy dokonuje koregulacji, czyli dostraja się do stanu układu nerwowego osoby, ale również innego ssaka, jak na przykład zwierzęcia domowego, które jest w pobliżu.
Z punktu widzenia anatomii, układ autonomiczny zbudowany jest z dwóch części:
- układu współczulnego (sympatycznego)
- układu przywspółczulnego (parasympatycznego)
Układ współczulny odpowiada za zarządzanie energią i jej mobilizowanie. Warto zapamiętać, że jest układem adrenaliny, noradrenaliny i kortyzolu.
Włącza się w reakcji obronnej walcz, lub uciekaj. W warunkach bezpieczeństwa zabezpiecza homeostazę.
Układ przywspółczulny, który jest układem nerwu błędnego, w warunkach bezpieczeństwa odpowiada za prawidłowe funkcjonowanie narządów leżących poniżej przepony, serca i płuc – gałąź dorsalna,
oraz serca, mięśni głowy i karku – gałąź ventralna
Do czasu opublikowania teorii poliwagalnej (1994), podział anatomiczny wyznaczał postrzeganie funkcjonowania układu autonomicznego. Sądziliśmy, że układy współczulny i przywspółczulny działają przeciwstawnie. Jeśli jeden jest włączony, to drugi jest wyłączony.
Dzięki badaniom Porgesa zobaczyliśmy, że fizjologia autonomicznego układu nerwowego jest inna, niż wcześniej sądzono, a podział X nerwu czaszkowego, czyli nerwu błędnego na dwie gałęzie ma znaczenie funkcjonalne.
Nerw błędny (nervus vagus, czyli nerw wędrujący, błądzący) ma dwie gałęzie łączące pień mózgu z wieloma częściami ciała.
Dorsalną (grzbietową), starszą, wychodzącą z jądra grzbietowego nerwu błędnego, pozbawioną tłuszczowej osłonki mielinowej, więc przekazującą informacje wolniej. Podąża ona wzdłuż kręgosłupa i kieruje się do narządów leżących poniżej przepony, oraz płuc, serca i części przełyku (powyżej przepony). W warunkach bezpieczeństwa zapewnia sprawne funkcjonowanie tych narządów. W stanie zagrożenia zwalnia metabolizm, chroni rezerwy energii, powoduje zamieranie, bezruch, a czasem dysocjację.
Drugą jest gałąź ventralną (brzuszną), rozwojowo znacznie młodsza, otoczona osłonką mielinową, więc przewodząca impulsy nerwowe szybko.
Wychodzi z jądra dwuznacznego, kieruje się do serca, a potem zawraca, idąc do mięśni głowy, karku i ramion.
Ta część nerwu błędnego nadzoruje akcję serca i odpowiada za układ zaangażowania społecznego.
Ważne jest to, że włókna nerwowe nerwu błędnego przewodzą informacje w dwie strony.
20% impulsów wędruje z mózgu do narządów, a 80% w przeciwną stronę, informując ośrodki mózgowe o stanie narządów ciała. Część czuciowa związana jest z jądrem pasma samotnego.
Chociaż anatomicznie autonomiczny układ nerwowy ma dwie części, okazuje się, że czynnościowo ma trzy obwody, reagujące według określonej hierarchii.
Te obwody w kolejności hierarchicznej to:
- zaangażowania społecznego- ventralny
- mobilizacji- współczulny
- unieruchomienia – dorsalny
Organizm stale korzysta z wszystkich trzech obwodów, w zależności od tego co „czyta” nasza neurocepcja i co jest potrzebne dla zachowania homeostazy i bezpieczeństwa.
W stanie regulacji (spokoju), najmłodszy rozwojowo obwód zaangażowania społecznego- ventralny kontroluje obwody współczulny i przywspółczulny. Wtedy ventralny jest aktywny, współczulny i dorsalny aktywne w normalnym zakresie.
Deb Dana określa to jako parasol ventralny, który obwód zaangażowania społecznego rozpina nad pozostałymi dwoma obwodami.
W przypadku kiedy neurocepcja odczytuje sygnały zagrożenia, z którymi nie radzi sobie obwód ventralny (zaangażowania społecznego), ten zmniejsza lub traci swoją aktywność i nadaktywny, staje się obwód współczulny, mobilizacji i uwalniania energię. Kiedy obwód współczulny przejmuje dowodzenie w autonomicznym układzie nerwowym, mamy do czynienia z reakcją obronną walcz lub uciekaj.
Kiedy neurocepcja nadal odczytuje sygnały zagrożenia, a działania obwodu współczulnego nie były wystarczające do powrotu do stanu regulacji, dowodzenie przejmuje obwód dorsalny. To jest reakcja najstarszego typu- zamieraj, znieruchomiej.
Hierarchia reakcji w układzie autonomicznym jest stała. W przypadku sygnałów zagrożenia, które nie ustają,
najpierw reaguje obwód ventralny,
później współczulny,
na końcu dorsalny.
Powrót do równowagi po tym kiedy neurocepcja przestaje odczytywać sygnały zagrożenia i odczytuje sygnały bezpieczeństwa, odbywa się w przeciwnym kierunku.
Możliwe jest bezpośrednie przejście ze stanu ventralnego do współczulnego i współczulnego do ventralnego.
Natomiast NIE jest możliwe przejście z ventralnego bezpośrednio do dorsalnego i odwrotnie.
Żeby wyjść ze stanu dorsalnego do ventralnego, potrzebujemy mobilizacji energii z obwodu współczulnego.
Podsumowując:
-autonomiczny układ nerwowy ma trzy obwody: ventralny, współczulny i dorsalny
ventralny dowodzi w sytuacji regulacji, czyli spokoju, kontrolując pozostałe dwa
współczulny dowodzi w czasie zagrożenia, czyli mobilizuje do obrony, walcz lub uciekaj
dorsalny dowodzi w czasie niemożliwego do uniknięcia zagrożenia, czyli znieruchomiej i zamieraj
-autonomiczny układ nerwowy działa hierarchicznie, stopniując odpowiedź na sygnały zagrożenia
najpierw reaguje obwód ventralny, później współczulny, później dorsalny
możliwy jest bezpośredni powrót ze stanu współczulnego do ventralnego
powrót do ventralnego możliwy jest z dorsalnego jedynie poprzez stan współczulny
-układ nerwowy podejmuje decyzje na podstawie neurocepcji, czyli nieświadomej percepcji tego co wewnątrz ciała, na zewnątrz, oraz w relacjach z samym sobą i innymi
autonomiczny układ nerwowy ma zdolność koregulacji, czyli dostrojenia się do znajdującego się w pobliżu drugiego układu nerwowego.